يکي از پرسش هايي که برخي مطرح مي کنند و در پي القاء شبههٔ عدم پاي بندي شيعيان به سنت پيامبر (ص) هستند اين است که مي پرسند چرا شيعه همچون اهل سنت نماز را در پنج وقت نمي خواند؟

يکي از پرسش‌هايي که برخي مطرح مي‌کنند و در پي القاء شبههٔ عدم پاي‌بندي شيعيان به سنت پيامبر (ص) هستند اين است که مي‌پرسند چرا شيعه همچون اهل سنت نماز را در پنج وقت نمي‌خواند؟

به گزارش سايت بعثه مقام معظم رهبري، براي پاسخ به اين شبهه بايد گفت که شيعه چون ديگر فرقه‌هاي اسلامي معتقد است که انجام هر نماز در وقت مخصوص خودش افضل است. همان‌طور که مي‌دانيم هر يک از نمازها يک وقت خاص دارند و يک وقت مشترک. براي مثال وقت خاص نماز ظهر از آغاز ظهر شرعي (وقت زوال) است تا مقدار زماني که چهار رکعت نماز خوانده مي‌شود. در اين مدت محدود تنها مي‌توان نماز ظهر را به جا آورد.

وقت خاص نماز عصر نيز زماني است که از آن لحظه تا وقت غروب تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر فرصت باشد. وقت مشترک بين دو نماز ظهر و عصر از پايان وقت خاص نماز ظهر تا ابتداي وقت خاص نماز عصر است. شيعه مي‌گويد در تمام اين وقت مشترک مي‌توانيم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانيم. در مقابل اهل سنت معتقدند از اول ظهر شرعي (وقت زوال) تا آن گاه که سايه هر چيز به اندازه خود آن چيز شود به نماز ظهر اختصاص دارد و نبايد نماز عصر در اين مدت خوانده شود و از آن پس تا زمان مغرب به نماز عصر اختصاص دارد و نمي‌توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد. همين بحث‌ها در نماز مغرب و عشا هم وجود دارد.

از سوي ديگر همه مسلمانان در اين مورد اتفاق نظر دارند که پيامبر گرامي (ص) ميان دو نماز جمع مي‌کرد ولي در اينکه اين کار براي هر زمان و مکاني جايز است و يا آنکه اختصاص به زمان و مکان و حالت و شرايط خاصي دارد دو نظر وجود دارد.

الف) نظريه شيعيان که به پيروي از اهل بيت پيامبر (ص) مي‌گويند مقصود اين است که در نخستين اوقات نماز ظهر مي‌توان پس از پايان نماز ظهر نماز عصر را به جا آورد. همچنين در نخستين اوقات نماز مغرب مي‌توان پس از خواندن نماز مغرب نماز عشا را ادا کرد و اين مسئله به زمان يا مکان يا شرايط خاصي بستگي ندارد بلکه در همه جا و همه وقت جايز است.

ب) نظريه اهل سنت که مي‌گويند: جمع بين دو نماز براي مکان‌ها و زمان‌ها و شرايط خاصي جايز است.

دلايل شيعيان براي جمع بين دو نماز چيست؟

با رجوع به کتاب و سنت نبوي که از طريق اهل بيت (ع) به ما رسيده در مي‌يابيم که چرا شيعه نماز را به صورت جمع و نه تفريق ادا مي‌کند هر چند به استحباب تفريق و جدا کردن نمازها اعتقاد دارند.

الف) قرآن

خداوند در قرآن کريم مي‌فرمايد:

«أقم الصلاة لِدُلُوکِ الشّمسِ إلَي غَسَقِ اللّيلَ و قرآنَ الفَجر إنّ قرآنَ الفجرِ کانَ مَشهوداً. (اسراء: ۷۸) ».

نماز را وقت زوال آفتاب تا اول تاريکي شب به جاي آر و نماز صبح را نيز به جاي آر که در حقيقت مشهود نظر (فرشتگان شب و فرشتگان روز) است.

خداوند متعال در شبانه روز پنج نماز بر بندگانش واجب کرده اما در اين آيه سه وقت براي آن نام برده است. شافعي در اين باره مي‌گويد: (أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ)، و دلوک الشمس: زوالها (إِلي‏ غَسَقِ اللَّيْلِ): العتمة (وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ): الصبح، ۱ ازهري گفته است: بهتر آن است که دلوک را به معناي زوال يعني وسط روز بگيريم در اين صورت معني آيه چنين مي‌شود نماز را از وقت زوال تا تاريکي شب ادامه بده. بنا بر اين معنا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا داخل حکم مي‌شود. سپس خداوند فرمود: وقرآن الفجر (که همان نماز صبح است). ۲

بر اين اساس جمع بين ظهر و عصر و مغرب و عشا مطلقاً جايز است چه انسان در سفر باشد چه در وطن مگر آن که بر عدم جواز جمع در وطن بدون عذر دليلي اقامه شود که در اين صورت جمع جايز نيست و حال آنکه در سنت پيامبر (ص) هر چند استمرار بر تفريق بين نماز‌هاي پنجگانه بوده است اما بطور مکرر هم در وطن يعني مدينه و هم در سفر و يا در حال اضطرار نماز خود را به صورت جمع بين دو نماز به جاي آورده‌اند.

دلايل اهل سنت، مويد نظريه شيعه است

«اما مذاهب چهارگانه اهل سنت جمع بين نمازها را فقط به حالات خاص اختصاص داده‌اند و متفقند که در عرفه مي‌توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با هم و بدون فاصله ادا کرد و در «مزدلفه» نيز جايز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوريم. حنفي‌ها جمع بين نمازها را در عرفه و مزدلفه جايز مي‌دانند و در ديگر موارد گفته‌اند نبايد صورت پذيرد. حنبلي‌ها و مالکي‌ها و شافعي‌ها علاوه بر موارد ياد شده اين کار را در حال سفر نيز جايز مي‌دانند. البته برخي از اين گروه‌ها با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراري مانند زماني که باران ببارد و يا نمازگزار بيمار بوده يا در هراس از دشمن باشد جايز مي‌دانند». ۳ شيعه اين جواز را در يک سطح گسترده‌تري مي‌بيند و آيه بالا و روايات منقول در کتاب‌هاي اهل سنت مؤيد ديدگاه شيعه است.

ب) روايات

احمد بن حنبل رهبر گروه حنابله در مسند خود و بخاري در صحيح خود از جابر بن زيد نقل نموده‌اند که: از ابن عباس شنيدم که مي‌گفت: با رسول خدا (ص) هشت رکعت نماز (ظهر و عصر) را با هم و هفت رکعت نماز (مغرب و عشا) را نيز با هم به جاي آوردم.

مي‌گويد به «ابوشعثا» گفتم: فکر مي‌کنم رسول خدا نماز ظهر را به تأخير انداخت و نماز عصر را زودتر ادا کرد و نيز نماز مغرب را به تأخير انداخت و نماز عشا را زودتر به جا آورد. (ابوشعثا) گفت: من هم چنين مي‌انديشم. ۴

از اين روايت به روشني در مي‌يابيم که پيامبر گرامي (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم و بدون فاصله به جاي آورده است. اما اينکه ابو شعثاء مي‌گويد من گمان مي‌کنم که رسول خدا (ص) نماز ظهر را به تاخير انداخته است ظن و گمان وي است و حجيتي براي استدلال ندارد آن چه مهم است رفتار خود پيامبر (ص) است که بين دو نماز جمع نموده است اما کيفيت آن بايد از روايات ديگر بدست آيد نه با ظن و گمان.

بخاري در صحيح خود از ابن عباس نقل مي‌کند: ان النبي (ص) صلي بالمدينه سبعا وثمانيا الظهر و العصر والمغرب والعشاء. ۵

پيامبر (ص) در مدينه نماز هفت رکعتي و نماز هشت رکعتي بجاي آورد، يعني نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء

مالک ابن انس رهبر مذهب مالکي در کتاب موطّأ و مسلم در صحيح خود و محدثان ديگر از ابن عباس نقل کرده‌اند:

«صلّي رسول الله (ص) الظهر و العصر جميعاً و المغرب و العشاء جميعاً في غير خوفٍ و لا سفرٍ». ۶

«رسول خدا (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم به جا مي‌آورد بدون اينکه از دشمن بهراسد يا در سفر باشد».

در صحيح مسلم پس از نقل روايت از ابو الزبير نقل مي‌کند که از ابو سعيد پرسيدم چرا پيامبر (ص) چنين نمود وي گفت من همين پرسش را از ابن عباس پرسيدم او گفت: پيامبر (ص) چنين نمود تا امتش به حرج و سختي نيفتند. ۷

در منابع معتبر اهل سنت از ابن عباس نقل شده: صلّي رسول الله (ص) الظهر و العصر جميعاً و المغرب و العشاء جميعاً في غير خوفٍ و لا مطر ۸.

رسول خدا (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم به جا مي‌آورد بدون اينکه از دشمن بهراسد يا آن که هوا باراني باشد.

از عبدالله بن عباس روايت شده است: رسول خدا (ص) بين ظهر و عصر، مغرب و عشا را جمع کرد در حالي که مقيم بود نه مسافر. شخصي از وي پرسيد: چرا اين گونه عمل کرد؟ او در جواب گفت: تا آن که بر امّتش دشوار نشود. ۹

روايت مسلم هم در اين دسته قرار دارد زيرا خود وي اين روايت را در باب الجمع بين الصلاتين في الحضر قرار داده است. وي مي‌گويد: پيامبر گرامي جمع بين نمازها را در هنگام مسافرت خود به سوي غزوه تبوک انجام داد و بين نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع کرد. سعيد بن جبير مي‌گويد: از ابن عباس سبب آن را پرسيدم: گفت: پيامبر (ص) مي‌خواست که امت خود را در رنج و سختي نيندازد. ۱۰

جمع بين دو نماز به حالت ترس يا مسافرت اختصاص ندارد

بسياري از روايات بر اين حقيقت گواهي مي‌دهد که اگر جمع ميان نماز ظهر و عصر و يا مغرب و عشا در يک وقت جايز نباشد موجب رنج و مشقت در کار مسلمانان مي‌شود از اين رو پيامبر اکرم (ص) به منظور ايجاد نوعي توسعه و تسهيل در امور مسلمانان با هم خواندن هر دو نماز را در يک وقت تجويز کرد. از جانب ديگر روايات فوق به صراحت دلالت دارد که رسول خدا (ص) بدون عذري و يا بدون شرطي بين نمازها جمع نمود از اين رو قيد زدن اين روايات به حالت ترس يا مسافرت و يا باران بي دليل است. همچنان که شيخ احمد شاکر از عالمان اهل سنت بعد از نقل کلام ابن سيرين به جواز جمع مي‌گويد: اين رأي همان راي صحيحي است که از متن حديث گرفته شده است. ولي تاويل به مرض يا عذر يا غير آن تکلفي است که دليلي بر آن نيست و با حکم به جواز جمع بسياري از دشواري‌هايي که در تفريق بر مردم پيدا مي‌شود برطرف مي‌شود و حکم به جمع کمکي است به طاعت مردم عادي البته نبايد اين حکم موجب شود که جمع عادت مردم شود همان گونه که ابن سيرين به آن اشاره کرده است. ۱۱

جمع بين دو نماز از سوي اهل بيت تاييد شده است

در مکتب اهل بيت (ع) هم جواز جمع بين نمازها تأييد شده است. کليني به سند خود از امام صادق (ع) نقل مي‌کند که رسول خدا (ص) نماز ظهر و عصر را بدون عذر از هنگام زوال خورشيد با مردم به جماعت به جاي آورد و نيز نماز مغرب و عشا را قبل از سقوط شفق بدون هيچ مشکلي با جماعت به جاي آورد. اين جمع را براي گشايش کار بر امت خود انجام داد. ۱۲

شيخ طوسي هم در تهذيب و استبصار به سند خود از اسحاق بن عمار نقل مي‌کند که از امام صادق (ع) پرسيد: آيا مي‌توانم بين مغرب و عشا در حضر قبل از آن که شفق غايب شود، بدون هيچ عذري جمع کنم؟ حضرت فرمود: اشکالي ندارد. ۱۳

پي نوشت‌ها:

۱- أحکام القرآن، ج‏۱، ص: ۵۶

۲. مفاتيح الغيب، ج‏۲۱، ص: ۳۸۳

۳. ر. ک: الفقه علي المذهب الاربعه، عبدالرحمن جزيري، کتاب الصلاة، مباحث الجمع بين الصلاتين تقديماً و تأخيراً، ج۱ص۴۰۹، بيروت دارالفکر، ۱۴۲۸.

۴. صحيح بخاري، التهجد، ابواب التطوع ج۲ص۶۷، کتاب باب۳۰ح۱۱۷۴. مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۲۲۱.

۵. صحيح بخاري کتاب مواقيت الصلاه، ج۱ص۱۵۵ باب تاخير الظهر الي العصر، ح۵۴۳.

۶. مؤطا مالک، کتاب قصر الصلاه في السفر، باب الجمع بين الصلاتين في السفر والحضر، ص ۱۴۴. و صحيح مسلم، ص۳۲۴، کتاب صلاه المسافر، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح۱۵۱۳. سنن ابي داود، کتاب الصلاته، تفريع ابواب صلاه المسافر، باب الجمع بين الصلاتين ص۲۲۸ح. ۱۲۱۰. سنن نسايي، ص۱۵۴کتاب المواقيت، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح۵۹۷، بيروت دارالفکر، دوم ۱۴۲۱.

۷. صحيح مسلم، ص۳۲۴، کتاب صلاه المسافر، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح۱۵۱۴.

۸. صحيح مسلم، ص۳۲۴، کتاب صلاه المسافر، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح، ح۱۵۱۸. سنن ابي داود، کتاب الصلاته، تفريع ابواب صلاه المسافر، باب الجمع بين الصلاتين ص۲۲۸ح ۱۲۱۱. سنن نسايي، ص۱۵۴کتاب المواقيت، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح۵۹۸، .

۹. مسند احمد ج۱ص۲۴۶.

۱۰. صحيح مسلم، ص۳۲۴، کتاب صلاه المسافر، باب ا لجمع بين الصلاتين في الحضر، ح ۱۵۱۵

۱۱. حاشيه سنن ترمذي، ج ۱، صص ۳۵۸ و ۳۵۹.

۱۲. الکافي، ج ۳، ص ۲۸۶

۱۳. تهذيب الاحکام، ج ۲، ص ۲۶۳ ح ۱۰۴۷ دارالکتب الاسلاميه چهارم. و الاستبصار، ج ۱، ۲۷۲ ح ۹۸۲، دارالکتب الاسلاميه چهارم، ۱۳۶۲.